ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ο «ΝΟΥΣ» ΩΣ ΟΦΘΑΛΜΟΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Η Εκκλησία βλέπει τον άνθρωπο ως πρόσωπο με ψυχή, καρδιά και νου. Οι Πατέρες ονομάζουν τον νου «οφθαλμό της ψυχής»· όπως το σωματικό μάτι μάς δίνει καθαρή όραση, έτσι ο νους μάς κάνει ικανούς να «βλέπουμε» τον Θεό. Όταν αυτός ο εσωτερικός οφθαλμός είναι υγιής, φωτίζεται όλη η ύπαρξη· αν αρρωστήσει, σκοτεινιάζουμε μέσα μας. Γι’ αυτό ο λόγος του Χριστού «Εἰ οὖν τὸ φῶς τὸ ἐν σοί σκότος ἐστίν…» γίνεται κλειδί ελέγχου και θεραπείας: αν το «φως» της εσωτερικής μας καθοδήγησης είναι σκοτεινό, τότε το σκοτάδι είναι μεγάλο. Η πνευματική ζωή δεν είναι υπόθεση εγκεφαλικής γνώσης, αλλά υγείας του νου που μένει καθαρός, ταπεινός και στρέφεται στον Θεό.
Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΝΟΥΣ
Στην πατερική παράδοση ο «νους» σημαίνει πολλά: άλλοτε ταυτίζεται με την ψυχή, άλλοτε είναι ενέργεια της ψυχής, άλλοτε «οφθαλμός» της, άλλοτε το κεντρικότερο μέρος της, και άλλοτε η προσοχή – πιο λεπτή από τη διάνοια. Η ομιλία επιλέγει να μιλήσει για τον νου ως «οφθαλμό» της ψυχής: το λεπτότερο, καθαρότερο σημείο μας που, όταν μολυνθεί, αρρωσταίνει όλη η ψυχή. Η ασθένεια και η θεραπεία της ψυχής ξεκινούν από εδώ. Ο νους «πεθαίνει» όταν βγει από την καρδιά και απομακρυνθεί από τον Θεό· τότε νεκρώνεται η ψυχή.
Β. Η ΦΥΣΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΝΟΥ
Κατά τον άγιο Νικήτα τον Στηθάτο, ο Θεός είναι «νους απαθής» και πηγή φωτός· ο νους του ανθρώπου είναι φτιαγμένος για να ζει σε σχέση με τον Θεό. Όταν είναι καθαρός – χωρίς πάθη και περιττές σκέψεις – τότε βρίσκεται στην αληθινή του θέση, μέσα στην καρδιά, στραμμένος προς τον Δημιουργό του. Σ’ αυτήν την κατάσταση γεννά λόγο ζωής, λόγο που παρηγορεί, ενισχύει και στηρίζει τους άλλους. Ο καθαρός νους γίνεται στόμα Θεού και ο άνθρωπος συνεργός Του. Έτσι, όταν ο άνθρωπος ενώνεται με τον Θεό, γίνεται – κατά χάρη – αυτό που είναι ο Θεός από τη φύση Του.
Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ, ΠΑΡΑ ΦΥΣΙΝ ΚΑΙ ΥΠΕΡ ΦΥΣΙΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ
Κατά φύση είναι όταν ο νους είναι καθαρός, ταπεινός και έχει αυτογνωσία. Δεν δικαιολογείται, δεν κατηγορεί, αλλά μένει στην αλήθεια του.
Παρά φύση είναι όταν παρασύρεται από τα πάθη, κατηγορεί τους άλλους, χάνει την εσωτερική ειρήνη και απομακρύνεται από τον Θεό.
Υπέρ φύση είναι η κατάσταση της χάριτος: ο νους φωτίζεται, αποκτά αίσθηση Θεού και κινείται με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Σκοπός του ανθρώπου είναι να επιστρέψει στην κατά φύση ζωή του νου και να πορευτεί προς την υπέρ φύση.
Δ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ:
«ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ» –ΝΑ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ
Ο άγιος Μάξιμος διδάσκει ότι ο νους ζει σωστά όταν:
(α) κρατά τα πάθη υπό έλεγχο,
(β) «βλέπει» τον θείο λόγο μέσα στα κτίσματα,
(γ) κινείται προς τον Θεό με αγάπη.
Έτσι ο κόσμος γίνεται «σκάλα προς τον Θεό», όχι πεδίο εξάρτησης. Το φαγητό, το σώμα, τα αγαθά παύουν να είναι ειδωλολαγνικές προσκολλήσεις και γίνονται δώρα προς ευχαριστία και δοξολογία.
Για να δει ο νους το βαθύτερο νόημα, χρειάζεται κάθαρση από πάθη· τότε φωτίζεται και «θεωρεί-βλέπει» τον Θεό πίσω από όλα.
Ε΄ ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ΝΟΥΣ ΑΛΛΟΙΩΝΕΤΑΙ ΑΠΌ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ
Ο νους του ανθρώπου επηρεάζεται από ό,τι βλέπει, σκέφτεται και προσέχει. Αν στραφεί στα πνευματικά, γίνεται φωτεινός και γεμάτος ζωή. Αν γεμίζει με μάταιους και εμπαθείς λογισμούς ή αναζητά τις εμπαθείς απολαύσεις, σκοτεινιάζει και θολώνει όλη την ψυχή, γιατί ο νους είναι το μάτι της ψυχής. Όπως μια σταγόνα μελάνι θολώνει όλο το νερό, έτσι κι ένας κακός λογισμός ή ένας πονηρός τρόπος σκέψης επηρεάζει ολόκληρο τον εσωτερικό μας κόσμο. Όταν όμως μάθουμε να βλέπουμε τα πάντα πνευματικά – με πίστη, καθαρότητα και διάκριση – τότε όλα μέσα μας φωτίζονται. Ο νους πλησιάζει τον Θεό, αναπαύεται στη σιωπή Του και δεν χρειάζεται πια εικόνες ή σκέψεις για να Τον αισθανθεί. Ζει απλά μέσα στο φως Του. Αυτή είναι η αληθινή λειτουργία του νου: να βλέπει βαθιά και να ενώνεται με τον Θεό.
ΣΤ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ:
Ο ΝΟΥΣ ΩΣ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΑΘΗ
Αυτός ο νους είναι που επηρεάζει όλη την ψυχή. Πρώτα εκείνος δέχεται την επίδραση – είτε από το καλό είτε από το κακό – και στη συνέχεια παρασύρει ολόκληρη την ψυχή προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Όπως λένε οι Πατέρες, η ψυχή "μοιράζεται" εκεί που θα δώσει ο νους την κλίση του: αν ο νους στραφεί προς κάτι ανθρώπινο, επίγειο και εμπαθές, τότε παρασύρει κι όλη την ψυχή προς τα εκεί. Αν όμως στραφεί προς τα γήινα και αρχίσει να προσκολλάται σε πράγματα που τρέφουν τα πάθη, τότε παρασύρει μαζί του και την ψυχή· την κάνει να σκοτεινιάζει, να ταράζεται και να χάνει τη βαθιά της ειρήνη και καθαρότητα.
Ζ. «ΝΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΥ» – Η ΚΟΡΥΦΩΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ
Ο νους πλασμένος «κατ’ εικόνα» δεν ζει αληθινά παρά μόνο ενωμένος με τον Θεό. «Ἡμεῖς δὲ νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν»: ο φυσικός προορισμός είναι να σκεφτόμαστε και να βλέπουμε όπως ο Χριστός. Η ζωή του νου είναι ο φωτισμός της γνώσεως που γεννιέται από την αγάπη προς τον Θεό· τότε ο νους γεμίζει φως και σοφία.
Η΄ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΩΣ ΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΝΟΥ
Όπως το σώμα χρειάζεται φαγητό και η ψυχή την αρετή, έτσι και ο νους έχει ανάγκη από τροφή για να ζήσει: η τροφή του είναι η προσευχή. Μέσω της προσευχής, ο νους ζωντανεύει, φωτίζεται και αποκτά δύναμη πνευματική. Όταν ενώνεται με τον Θεό, είναι ζωντανός και υγιής· αλλιώς, είναι νεκρός. Με τη χάρη του Θεού, ο νους αποκτά πνευματική καθαρότητα και την εσωτερική «γεύση» που ξεχωρίζει το αληθινό από το ψεύτικο, το θείο από την πλάνη. Έτσι, μπορεί να αναγνωρίζει τις ενέργειες του Θεού και να αποφεύγει τις παγίδες του διαβόλου. Ο καθαρός νους θεραπεύει ολόκληρη την ψυχή και καθοδηγεί τον άνθρωπο προς το φως. Αντίθετα, όταν είναι σκοτισμένος, οδηγεί στην πτώση. Ο Απόστολος Παύλος τονίζει ότι ο καθαρός νους μπορεί να πληροφορείται απευθείας από τον Θεό και να γνωρίζει το σωστό.
Θ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ:
ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΝΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
(Πιο αναλυτικά για καλύτερη κατανόηση)
Οι Πατέρες λένε ότι ο νους δεν είναι μια άμορφη «σκέψη», αλλά ένα λεπτό κέντρο με δυνάμεις. Ο άγιος Νικήτας ο Στηθάτος μιλά για τέσσερις: σύνεση, αγχίνοια, κατάληψη και εντρέχεια. Για να βαδίσουν σωστά, αυτές οι δυνάμεις χρειάζονται τις τέσσερις «γενικές» αρετές της ψυχής: σωφροσύνη, φρόνηση, δικαιοσύνη και ανδρεία. Όταν ενωθούν, ο άνθρωπος αποκτά ένα «άρμα» που τον ανεβάζει προς τον Θεό και τον φυλάει από τα τρία μεγάλα πάθη: φιληδονία, φιλοδοξία, φιλαργυρία.
Η σύνεση είναι η ήρεμη καθαρότητα που βλέπει τα πράγματα χωρίς πάθος. Δεν παρασύρεται από εντυπώσεις, δεν βιάζεται, δεν υπερβάλλει. Όταν ενωθεί με τη σωφροσύνη —την ελευθερία από κυριαρχία επιθυμιών— τότε ο άνθρωπος όχι μόνο διακρίνει το καλό, αλλά μπορεί και να το πράξει. Πρακτικά, αυτό φαίνεται σε απλές στιγμές: π.χ. όταν θυμώνω, η σύνεση με κάνει να δω καθαρά τι συνέβη, ενώ η σωφροσύνη με βοηθά να μη μιλήσω άκαιρα ή πληγωτικά. Έτσι ο νους παραμένει ήρεμος και δεν θολώνει.
Η αγχίνοια είναι η οξύτητα του νου, η ταχύτητα με την οποία «πιάνει» μια κατάσταση. Από μόνη της μπορεί να γίνει παγίδα, γιατί η οξύνοια χωρίς ταπείνωση γίνεται πονηριά ή κυνισμός. Γι’ αυτό χρειάζεται να ενωθεί με τη φρόνηση, δηλαδή τη σοφία του μέτρου και του κατάλληλου χρόνου. Η φρόνηση χαμηλώνει την «ταχύτητα» και τη βάζει στην υπηρεσία της αγάπης. Έτσι, ο γρήγορος νους δεν κόβει, αλλά θεραπεύει. Στην πράξη, η φρόνηση με την αγχίνοια μάς βοηθούν να δώσουμε τη σωστή απάντηση την κατάλληλη στιγμή — ούτε άκαιρα, ούτε δειλά, ούτε επιθετικά.
Η κατάληψη είναι η εσωτερική κατανόηση, όχι απλώς πληροφορία. Είναι όταν μια αλήθεια «πιάνει τόπο» μέσα μας και γίνεται πεποίθηση. Αν ενωθεί με τη δικαιοσύνη —την εσωτερική τάξη που δίνει στον καθένα και σε κάθε πράγμα το «δίκιο» του— τότε η γνώση γίνεται ζωή. Δεν ξέρω απλώς θεωρητικά ότι ο άλλος είναι εικόνα Θεού· το ζω, του φέρομαι ανάλογα, δεν τον χρησιμοποιώ. Αυτή η ένωση θεραπεύει πολλές σύγχρονες συγχύσεις: βάζει τάξη σε προτεραιότητες, ρόλους, σχέσεις, ώστε ο νους να μη σκορπίζεται σε χίλιες «γνώσεις» που δεν αλλάζουν τίποτα στον χαρακτήρα.
Η εντρέχεια είναι η εγρήγορση, η ετοιμότητα του νου να επιστρέφει στην προσοχή του Θεού. Είναι το «φυλάω την πόρτα του νου» για να μη μπαίνει κάθε λογισμός. Όταν ενωθεί με την ανδρεία —τη σταθερότητα και καρτερία στον αγώνα— τότε ο άνθρωπος δεν απογοητεύεται από πτώσεις ούτε μεθά από επιτυχίες. Στην καθημερινότητα, αυτό φαίνεται όταν έρχεται ένας πειρασμός: η εντρέχεια τον αντιλαμβάνεται νωρίς («μην απαντήσεις τώρα, είσαι φορτισμένος»), και η ανδρεία δίνει τη δύναμη να κρατηθώ, να προσευχηθώ, να περιμένω να κοπάσει το κύμα.
Αυτές οι τέσσερις ενότητες δεν λειτουργούν αποσπασματικά, αλλά σαν τέσσερις τροχοί στο ίδιο άρμα. Αν λείψει ένας, το άρμα γέρνει. Για παράδειγμα, σύνεση χωρίς ανδρεία γίνεται δειλία· αγχίνοια χωρίς δικαιοσύνη γίνεται εξυπνάδα που αδικεί· κατάληψη χωρίς σωφροσύνη φουσκώνει τον νου με «γνώση» που θολώνει την καρδιά· εντρέχεια χωρίς φρόνηση μετατρέπεται σε άκαμπτη σκληρότητα. Σκοπός δεν είναι να γίνουμε «τέλειοι χαρακτήρες» με ανθρώπινο κόπο, αλλά να γίνουν οι δυνάμεις του νου διαφανείς στη χάρη, ώστε να περνά μέσα τους το φως του Θεού.
Πώς καλλιεργούνται στην πράξη; Η Εκκλησία δίνει τρεις βασικούς δρόμους: προσευχή, νηστεία, ελεημοσύνη — και όλα μέσα στη μετάνοια και τη μυστηριακή ζωή. Η προσευχή καθαρίζει και φωτίζει τη σύνεση και την κατάληψη· η νηστεία δυναμώνει τη σωφροσύνη και την ανδρεία· η ελεημοσύνη παιδαγωγεί τη φρόνηση και τη δικαιοσύνη, γιατί με μαθαίνει να βλέπω τον άλλον σωστά. Προσθέτουμε και την άσκηση της «νήψεως» — της εσωτερικής προσοχής — που τρέφει την εντρέχεια: παρατηρώ τι μπαίνει στον νου, λέω σύντομα «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με», και επιστρέφω. Σιγά σιγά, οι λογισμοί χάνουν τη δύναμή τους και ο νους συνηθίζει να στέκεται μέσα στο φως.
Όταν οι τέσσερις δυνάμεις ζουν ενωμένες με τις τέσσερις αρετές, ο άνθρωπος γίνεται ελεύθερος από τα τρία μεγάλα πάθη που δένουν τον νου στη γη. Η φιληδονία λυγίζει μπροστά στη σωφροσύνη, η φιλοδοξία θεραπεύεται από τη φρόνηση που αγαπά το κρυφό καλό, και η φιλαργυρία αποδυναμώνεται από τη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη που μοιράζεται. Τότε ο νους γίνεται φωτεινός, ειρηνικός, ικανός να διακρίνει τον Θεό μέσα σε όλα — όχι γιατί «σκέφτεται καλύτερα», αλλά γιατί αγαπά περισσότερο και καθαρότερα. Αυτό είναι το «φλογερό και ουρανοδρόμο άρμα»: ολόκληρος ο εσωτερικός μας κόσμος να κινείται πια ομαλά προς τον Χριστό.
Ι΄ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ – Η ΤΕΛΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ
Στη φυσική του τάξη, έργο του νου είναι να μη δέχεται λογισμό που αντιστρατεύεται την αγάπη και να πλουτίζει στη γνώση του Θεού. Ο «τέλειος νους» μεταμορφώνεται από τη γνώση – γνωρίζει τον «υπεράγνωστο» Θεό με πίστη και βλέπει την κτίση μέσα στο φως Του. Η θεραπεία του ανθρώπου προχωρά με κάθαρση του νου, με προσευχή, με ένωση των δυνάμεων και αρετών· τότε ο άνθρωπος ζει τη «φυσική ζωή του νου», δηλαδή ζωή εν Χριστώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου