ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΚΑΙ Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Η ψυχή δεν είναι κάποια αφηρημένη δύναμη ή φιλοσοφικό σχήμα, αλλά η ζωντανή, αθάνατη εικόνα του Θεού στον άνθρωπο. Είναι το πνευματικό κέντρο της ύπαρξης, πλασμένο για να ενωθεί με τον Δημιουργό.
Πριν όμως αναλυθεί η ασθένεια και η θεραπεία της ψυχής, χρειάζεται να γίνει κατανοητό τι είναι ο ίδιος ο άνθρωπος: μια αδιάσπαστη ενότητα σώματος και ψυχής. Η Εκκλησία απορρίπτει τις δύο συνηθισμένες ακρότητες – την υποτίμηση του σώματος ως κάτι κακό και την παραθεώρηση της ψυχής χάριν του σώματος – και τονίζει τη θεολογική ισορροπία. Το σώμα δεν είναι άχρηστο ούτε κακό· είναι δώρο του Θεού, που ο Χριστός προσέλαβε, αγίασε και ανέβασε στους ουρανούς. Αντίστοιχα, η ψυχή είναι δημιούργημα του Θεού, άυλη, ελεύθερη και λογική, προορισμένη να φτάσει από το «κατ’ εικόνα» στο «καθ’ ομοίωσιν», δηλαδή στη θέωση.
Η ψυχή, όπως και το σώμα, χρειάζεται αγωγή και θεραπεία. Όταν απομακρύνεται από τον Θεό, δεν βιώνει απλώς αδυναμία αλλά κινδυνεύει με πνευματικό θάνατο. Αυτός είναι και ο μεγάλος κίνδυνος του ανθρώπου: να χάσει την ψυχή του, κάτι που, όπως τονίζει ο Χριστός, δεν αντισταθμίζεται ούτε με ολόκληρο τον κόσμο.
Η Εκκλησία, ως θεραπευτήριο, προσφέρει τα μέσα της θεραπείας: τα Μυστήρια, την άσκηση, τη μετάνοια και την προσευχή. Μέσα από αυτά, η ψυχή ξαναβρίσκει τη φυσική της κατάσταση, θεραπεύεται από τα πάθη και ενώνεται με τον Θεό. Έτσι ανοίγεται ο δρόμος από την ασθένεια προς την ελπίδα και από τον πνευματικό θάνατο στη ζωή και την ανάσταση.
ΕΝΟΤΗΤΑ Α΄: Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΚΑΙ Η ΝΕΚΡΩΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Η ψυχή, παρότι είναι αθάνατη κατά Χάρη, μπορεί να ασθενήσει και να νεκρωθεί πνευματικά. Αυτό δεν σημαίνει βιολογικό θάνατο, αλλά απομάκρυνση από τον Θεό, την πηγή της ζωής. Η αιτία βρίσκεται στην πτώση των πρωτοπλάστων: με την παράβαση της εντολής, η ψυχή σκοτίστηκε, ο νους έχασε τη θέα του Θεού και το σώμα υποτάχθηκε στη φθορά. Έτσι, η ψυχή υποδουλώθηκε στα πάθη, ενώ το σώμα έγινε όργανο ικανοποίησης αμαρτωλών επιθυμιών.
Η νέκρωση της ψυχής δεν είναι θεωρητική έννοια, αλλά πραγματικότητα που βιώνεται σε κάθε εποχή. Κάθε αμαρτία είναι μια νέα πτώση, που σκοτίζει την ψυχή και τη χωρίζει από τον Θεό. Όταν οι αισθήσεις μένουν ανεξέλεγκτες, ο νους διασκορπίζεται προς τα εξωτερικά και η ψυχή αιχμαλωτίζεται. Τότε σκεπάζεται από σκοτάδι, γίνεται ευάλωτη στις δυνάμεις του κακού και γεμίζει ακαθαρσία, που εκδηλώνεται σε λογισμούς, επιθυμίες, μίση και αδιαφορία.
Οι Πατέρες περιγράφουν την πορεία της πτώσης: λογισμός – φαντασία – συγκατάθεση – πράξη. Έτσι η ψυχή, μολονότι παραμένει «ζωντανή» βιολογικά, πεθαίνει πνευματικά. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τονίζει ότι όταν η χάρη του Θεού αποχωρεί, η ψυχή μοιάζει με νεκρή· αυτό επιβεβαιώνεται και από τον λόγο του Χριστού «ἄφες τοὺς νεκροὺς θάψαι τοὺς ἑαυτῶν νεκρούς». Ο Απόστολος Παύλος, επίσης, μιλά για ανθρώπους «νεκρούς τοῖς παραπτώμασι».
Η απομάκρυνση από τον Θεό αφήνει κενό που καταλαμβάνει το σκοτάδι και ο πονηρός. Έτσι, ο άνθρωπος γίνεται «ψυχικός» ή «σαρκικός», δηλαδή ζει μόνο με τις φυσικές του δυνάμεις, χωρίς την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Μπορεί να φαίνεται ζωντανός, να εργάζεται και να χαίρεται, αλλά η ψυχή του είναι νεκρή, αν δεν μετέχει στη ζωή του Θεού.
Ωστόσο η κατάσταση αυτή δεν είναι οριστική. Η Εκκλησία, με τη μετάνοια, την προσευχή, τα Μυστήρια και τη χάρη του Χριστού, προσφέρει την ανάσταση της ψυχής. Ο άνθρωπος, αναγνωρίζοντας την ασθένειά του, μπορεί να επιστρέψει στον Θεό και να ξαναβρεί την αληθινή ζωή. Η κατανόηση της πνευματικής νέκρωσης είναι το πρώτο βήμα αυτογνωσίας, που οδηγεί στη θεραπεία και στη σωτηρία.
ΕΝΟΤΗΤΑ Β:
Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Η Εκκλησία δεν στέκεται μόνο στη διαπίστωση της ασθένειας της ψυχής, αλλά προσφέρει και τη θεραπεία της. Σκοπός κάθε εκκλησιαστικής πράξης, μυσταγωγίας και άσκησης είναι να ξαναδώσει ζωή στη νεκρή από την αμαρτία ψυχή. Όποιος μπαίνει στην Εκκλησία χωρίς αυτή την προοπτική, περιορίζεται σε επιφανειακές συγκινήσεις, χωρίς ουσιαστική αλλαγή.
Η αφετηρία της θεραπείας είναι η κατά Θεόν λύπη, δηλαδή η μετάνοια. Δεν είναι ενοχική απελπισία, αλλά θλίψη που οδηγεί στην επιστροφή. Η μετάνοια καταργεί τη γεύση της αμαρτωλής ηδονής· γι’ αυτό οι Πατέρες λένε πως η κατάργηση της ηδονής είναι ανάσταση της ψυχής. Έπειτα ακολουθεί ο καθαρισμός του νου, ο οποίος απαιτεί αγώνα, ησυχία και προσευχή. Η νοερά προσευχή, και ιδιαίτερα η ευχή του Ιησού, συγκεντρώνει τον νου στην καρδιά, διώχνει τους λογισμούς και χαρίζει ειρήνη και καθαρότητα.
Η θεραπεία περιλαμβάνει και τη σωστή καλλιέργεια των δυνάμεων της ψυχής. Με την εγκράτεια ο άνθρωπος χαλιναγωγεί τις αισθήσεις· με την αγάπη μεταμορφώνει το θυμικό και το επιθυμητικό· με τη νήψη καθαρίζει τον λογισμό. Όταν αποκατασταθεί αυτή η ισορροπία, η ψυχή γίνεται δεκτική στη Χάρη του Θεού και οδηγείται στη θέα Του. Οι καθαροί στην καρδιά, όπως λέει η Γραφή, είναι αυτοί που μπορούν να δουν τον Θεό.
Η αγάπη προς τον Θεό αποτελεί την κορωνίδα της θεραπείας. Όπου υπάρχει έρως Θεού, εκεί κυριαρχεί ειρήνη και εσωτερική αρμονία. Η θεραπεία ολοκληρώνεται με τη θέωση, δηλαδή τη μέθεξη στο άκτιστο φως και την άρρητη ένωση με τον Θεό. Αυτός είναι ο τελικός σκοπός: η ψυχή να ζει ανακαινισμένη, φωτισμένη, ενωμένη με τον Δημιουργό της.
Η θεραπευτική αυτή πορεία δεν είναι εύκολη· απαιτεί κόπο, ταπείνωση και υπομονή. Ωστόσο η Εκκλησία μάς παρέχει όλα τα μέσα: τα Μυστήρια, τη διδασκαλία των Πατέρων, την άσκηση και τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος. Μόνο μέσα από αυτή τη θεραπευτική πορεία, η ψυχή μπορεί να αναστηθεί και να γευθεί την αληθινή ζωή.
ΕΝΟΤΗΤΑ Γ' : Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Η θεραπεία της ψυχής, σύμφωνα με την Ορθόδοξη Παράδοση, δεν περιορίζεται σε μια απλή ηθική βελτίωση ή σε ψυχολογική ισορροπία. Στόχος της είναι η ριζική ανακαίνιση του ανθρώπου, η αποκατάσταση της ψυχής στην αρχική της καθαρότητα και τελικά η θέωση, δηλαδή η μέθεξη της Χάριτος του Θεού. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να είναι ναός του Αγίου Πνεύματος· όταν η ψυχή καθαριστεί, γίνεται κατοικητήριο του Θεού και βρίσκει την αληθινή πληρότητα.
Η θεραπεία ολοκληρώνεται όταν οι δυνάμεις της ψυχής λειτουργούν «κατά φύση»: ο νους στρέφεται στη σοφία του Θεού, το θυμικό αντιστέκεται στην αμαρτία και η επιθυμία κατευθύνεται στον θείο έρωτα. Τότε η ψυχή ζει σε αρμονία, με κέντρο τον Θεό, και ο άνθρωπος αποκτά ειρήνη ανεξάρτητα από τις εξωτερικές δυσκολίες. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τονίζει ότι η ψυχή σε αυτήν την κατάσταση φωτίζεται από τη Χάρη και γίνεται πραγματικός ναός του Θεού.
Η Εκκλησία δεν υπόσχεται κοσμικές επιτυχίες αλλά την ένωση με τον Θεό. Αυτός είναι ο ύψιστος σκοπός: να ζει ο άνθρωπος τη θεία παρουσία μέσα του. Οι άγιοι αποτελούν ζωντανά παραδείγματα αυτής της μεταμόρφωσης· δεν ήταν διαφορετικοί από εμάς στη φύση τους, αλλά επέτρεψαν με ταπείνωση και αγώνα στη Χάρη να τους ανακαινίσει.
Η θεραπεία δεν είναι στιγμιαία αλλά συνεχής αγώνας, που περιλαμβάνει τη μνήμη του Θεού, τη μετάνοια, την άσκηση, τη συμμετοχή στη Θεία Λειτουργία και στα Μυστήρια. Δεν είναι ατομικό κατόρθωμα· επιτυγχάνεται μέσα στο σώμα της Εκκλησίας, στην κοινωνία με τους αδελφούς. Η απομάκρυνση από την εκκλησιαστική ζωή και τη σύναξη στερεί την ψυχή από το θεραπευτήριο που χρειάζεται.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Συνοψίζοντας, η ολοκλήρωση της θεραπείας της ψυχής είναι η αποκατάστασή της ως ναού του Θεού, η θέωση και η ένωση με τη Χάρη. Δεν πρόκειται για εξωτερική ευσέβεια αλλά για βαθιά υπαρξιακή μεταμόρφωση, που οδηγεί τον άνθρωπο να ζει ως πραγματική εικόνα του Θεού και να πορεύεται προς το καθ’ ομοίωσιν, δηλαδή προς την αιώνια ζωή με τον Δημιουργό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου