12. ΤΕΛΙΚΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΨΥΧΗ; (ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗ ΨΥΧΗ ΜΑΣ)

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Σε μια εποχή που κυριαρχεί η σύγχυση, όχι μόνο γύρω από το τι είναι η αλήθεια, αλλά και για το τι είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, η Εκκλησία έρχεται να μας προσφέρει όχι ιδέες, αλλά αποκάλυψη. Και ανάμεσα στα πιο κρίσιμα και παρεξηγημένα θέματα της εποχής μας, είναι και το ζήτημα της ψυχής: Τι είναι τελικά η ψυχή; Είναι απλώς ένα εσωτερικό στοιχείο του ανθρώπου που χρειάζεται ηρεμία ή ψυχική ισορροπία; Είναι ενέργεια, όπως λένε κάποιες θεωρίες; Είναι αθάνατη από τη φύση της ή μήπως θνητή; Ποια είναι η ρίζα της ασθένειάς της και ποια η πορεία της θεραπείας; Αν δεν απαντηθούν σωστά αυτά τα ερωτήματα, κινδυνεύουμε να μιλάμε για θεραπεία χωρίς να ξέρουμε τι είναι αυτό που πάσχει. Και τότε, αντί για θεραπεία, προσφέρουμε παρηγοριά ή χειρότερα, ψευδαισθήσεις. Η Εκκλησία, με τους αγίους Πατέρες της, δεν μας αφήνει στο σκοτάδι. Δεν μας δίνει αόριστες θεωρίες, αλλά μαρτυρεί εμπειρία· μας αποκαλύπτει τι είναι η ψυχή, ποιος είναι ο σκοπός της, και πώς μπορεί να βρει ξανά την υγεία και τη χαρά της, δηλαδή την εν Χριστώ ζωή. 

ENOTHTA Α΄: Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΘΑΡΗΣ ΜΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Στην εποχή μας, όπου κυκλοφορούν πολλές φιλοσοφίες και θρησκευτικές θεωρίες, παρατηρείται συχνά μια επικίνδυνη σύγχυση. Λέξεις όπως «νους», «απάθεια», «έκσταση», «διαλογισμός» εμφανίζονται σε διάφορα ρεύματα, όμως έχουν τελείως διαφορετικό νόημα από αυτό που τους δίνει η Ορθόδοξη Παράδοση. Η Ορθοδοξία δεν είναι μια θεωρία ή σύστημα, αλλά εμπειρική ζωή εν Χριστώ και μετοχή στη Χάρη του Θεού. Όταν κανείς προσεγγίζει την Ορθόδοξη διδασκαλία μέσα από άλλες οπτικές – φιλοσοφικές, ανατολικές ή ακόμη και ψυχολογικές – κινδυνεύει να παρερμηνεύσει τη θεολογία των Πατέρων. Η αυτάρκεια της λογικής και των γνώσεων εμποδίζει τη Χάρη να ενεργήσει. Για να γνωρίσει κανείς τη ζωντανή αλήθεια της Εκκλησίας, χρειάζεται καθαρή ματιά, ταπείνωση και θεραπεία του νου, ώστε να μπορεί να βιώσει ανόθευτα την εμπειρία της Χάριτος. 

Κατακλείδα: «Η Ορθοδοξία δεν εξηγείται με φιλοσοφικά σχήματα· βιώνεται με καθαρή καρδιά. Όποιος μπερδεύει την πνευματική εμπειρία με θεωρίες, χάνει την ουσία: ότι η αλήθεια είναι πρόσωπο – και το πρόσωπο είναι ο Χριστός.»

 

ΕΝΟΤΗΤΑ Β: 

Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΧΥΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Η συνάντηση της ψυχολογίας με την Ορθόδοξη θεολογία μπορεί να γεννήσει σύγχυση, ειδικά όταν κάποιος έχει διαμορφώσει τον τρόπο σκέψης του βάσει ψυχολογικών θεωριών. Όμως η Ορθοδοξία προσφέρει θεραπεία, μέσα από δύο δρόμους: την εσωτερική ακτημοσύνη, δηλαδή την αποδέσμευση από τις κοσμικές γνώσεις και την αυτάρκεια της λογικής, και τη βαθιά μετάνοια, που φέρνει την καθαρτική ενέργεια της Χάριτος στην καρδιά. Όσο ο άνθρωπος επιμένει να ερμηνεύει τα πατερικά κείμενα με ψυχολογικούς όρους ή με κριτήρια ξένα προς την Εκκλησία, αλλοιώνει το μήνυμα της αποκαλύψεως. Η ψυχολογία, παρότι μιλά για την ψυχή, δεν ορίζει τι είναι η ψυχή· αντίθετα, η Ορθοδοξία, έχοντας ως βάση την αποκάλυψη του Θεού στους Πατέρες, προσφέρει την αληθινή γνώση και θεραπεία της. Η κάθαρση του νου και η ταπείνωση είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για να αποκτήσει ο άνθρωπος καθαρή και αυθεντική πνευματική εμπειρία. 

Κατακλείδα: «Η ψυχή δεν θεραπεύεται με διαφορες ψυχολογικές, φιλοσοφικές και θρησκευτικές θεωρίες, αλλά με τη Χάρη του Θεού. Όταν αφήνουμε πίσω μας τη λογική μας και αυτάρκεια που έχουμε εξαιτίας των γνώσεών μας και πλησιάζουμε την Εκκλησία με ταπείνωση και μετάνοια, τότε ο Θεός καθαρίζει τον νου μας και μας χαρίζει αληθινή γνώση.»

ΕΝΟΤΗΤΑ Γ΄: 

Η ΨΥΧΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Η ΡΙΖΑ ΤΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΗΣ

Η Ορθόδοξη Παράδοση προσφέρει μοναδική και θεόπνευστη γνώση για την ψυχή, που υπερβαίνει κάθε φιλοσοφική ή ψυχολογική θεωρία. Η ψυχή δεν είναι αυθύπαρκτη ούτε αυτόνομη· είναι δημιούργημα του Θεού, πλασμένη «κατ’ εικόνα» Χριστού, με σκοπό να φτάσει στο «καθ’ ομοίωσιν», δηλαδή στη θέωση. Όμως όταν ο άνθρωπος δεν ζει εν Χριστώ, όταν η ψυχή αποκόπτεται από την ενέργεια της Χάριτος, τότε δεν είναι απλώς άρρωστη – είναι νεκρή. Η ρίζα της ασθένειας της ψυχής είναι η απομάκρυνσή της από τον Θεό, η απώλεια της σχέσης με την πηγή της ζωής της. 

Η Ορθόδοξη θεώρηση απορρίπτει τις κοσμικές θεωρίες που παρουσιάζουν την ψυχή ως θεία ουσία ή ως ένα αφηρημένο ψυχολογικό φαινόμενο. Αντίθετα, βλέπει την ψυχή ως υπόσταση ζωντανή, με αρχή, ελευθερία, και προορισμό την αιώνια κοινωνία με τον Θεό. Γι’ αυτό και μόνο η Εκκλησία, η οποία γνωρίζει τη φύση και την κλήση της ψυχής από την εμπειρία των Αγίων, μπορεί να μιλήσει με ακρίβεια για την υγεία και τη θεραπεία της. 

Κατακλείδα: «Η "εικόνα" είναι το δώρο· το "ομοίωση" είναι ο αγώνας. Κι όταν η ψυχή δεν βαδίζει προς το καθ’ ομοίωσιν, τότε δεν είναι απλώς ασθενής – είναι χωρισμένη από τη ζωή. Γι’ αυτό όλοι χρειαζόμαστε θεραπεία. Όλοι, χωρίς εξαίρεση.» 

 

ΕΝΟΤΗΤΑ Δ΄: 

Η ΨΥΧΗ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΟΧΙ ΩΣ ΚΟΜΜΑΤΙ ΘΕΙΑΣ ΟΥΣΙΑΣ

Η Ορθόδοξη Εκκλησία απορρίπτει κάθε θεωρία που βλέπει την ψυχή ως κομμάτι της θείας ουσίας και στη συνέχεια φυλακισμένη στο σώμα. Η ψυχή είναι δημιούργημα του Θεού, καρπός της δημιουργικής Του ενέργειας, και όχι αποτέλεσμα κάποιας πτώσης ή θεϊκής «απορροής». Το εμφύσημα που αναφέρεται στη Γραφή δεν δηλώνει μετάδοση θείας ουσίας, αλλά την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος που δίνει ύπαρξη. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει αυτή τη διάκριση, αποφεύγοντας την πλάνη των πανθεϊστικών ή γνωστικών θεωριών.

Η ψυχή δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από τη σχέση της με τον Δημιουργό της· η ύπαρξη, η υγεία και η τελείωσή της εξαρτώνται από αυτή τη ζωντανή αναφορά στον Θεό. Όταν αποκόπτεται από Αυτόν, χάνει την ταυτότητά της και την πνευματική της ζωή. Η Εκκλησία μας αποκαλύπτει όχι μόνο ότι η ψυχή είναι δημιούργημα, αλλά ότι φέρει και την εικόνα του Τριαδικού Θεού – μια αλήθεια που φωτίζει το βαθύτερο μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης και φανερώνει το ύψος της κλήσης μας. 

Κατακλείδα: «Η ψυχή μας δεν είναι ένα κομμάτι του Θεού· είναι εικόνα Του. Κι όπως κάθε εικόνα, υπάρχει για να οδηγεί στο πρωτότυπο. Γι’ αυτό και η ζωή της ψυχής εξαρτάται από τη ζωντανή της σχέση με τον Δημιουργό της.» 

 

ENOTHTA Ε΄: Η ΨΥΧΗ ΩΣ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ

Η Ορθόδοξη Παράδοση βλέπει την ψυχή του ανθρώπου όχι μόνο ως εικόνα του Θεού γενικά, αλλά συγκεκριμένα ως εικόνα του Τριαδικού Θεού. Η τριαδική της δομή – νους, λόγος και πνεύμα – δεν είναι απλώς ψυχολογικό δεδομένο, αλλά φανέρωση της δυνατότητάς της για κοινωνία με τον Θεό. Σε αντίθεση με τον στοχαστικό τρόπο που προσέγγισε η Δύση το μυστήριο της Αγίας Τριάδας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μιλά για την ψυχή μέσα από την εμπειρία της θείας Χάριτος, όχι από λογικά σχήματα. 

Η τριαδικότητα της ψυχής δεν χρησιμοποιείται για να εξηγηθεί ο Θεός, αλλά για να κατανοηθεί η οντολογική δυνατότητα του ανθρώπου να Τον γνωρίσει. Όταν οι τρεις δυνάμεις της ψυχής – ο νους, ο λόγος και ο θείος έρως – λειτουργούν εν Χριστώ, ενώνεται η καρδιά και ο άνθρωπος γίνεται δεκτικός της Θείας Χάριτος. Όταν όμως σκοτίζονται από τα πάθη, αποπροσανατολίζουν την ύπαρξη και οδηγούν τον άνθρωπο σε πλάνη και εσωτερικό διχασμό. 

Η Ορθόδοξη θεολογία θεμελιώνεται όχι σε ψυχολογικές αναλογίες, αλλά στην εμπειρική γνώση της Χάριτος. Γι’ αυτό και παραμένει θεραπευτική, ζωντανή και θεανθρώπινη.

Κατακλείδα: «Η ψυχή δεν αποκαλύπτει τον Θεό με ψυχολογικούς όρους· δέχεται τον Θεό μέσα στην καρδιά της, όταν καθαρθεί και φωτιστεί. Τότε ο νους βλέπει, ο λόγος μαρτυρεί και το πνεύμα αγαπά τον Ζώντα Θεό.» 

 

 ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΤ΄: 

ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝ ΘΕΩ

Η ψυχή, σύμφωνα με την Ορθόδοξη Παράδοση, είναι μία και ενιαία, αλλά ταυτόχρονα πολυδύναμη: διαθέτει πολλές λειτουργίες, που ενεργοποιούνται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με το τι βιώνει ο άνθρωπος. Οι Πατέρες, χωρίς να προτείνουν φιλοσοφικά συστήματα, χρησιμοποιούν διαφορετικές «τριάδες» – τριπλές αναλύσεις – για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τη δομή της ψυχής και κυρίως να θεραπεύσουμε τις πληγές της. 

 

Η τριάδα νους – λόγος – πνεύμα, που χρησιμοποιεί ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, δείχνει τη θεολογική δομή της ψυχής ως εικόνας του Τριαδικού Θεού. 

1. Ο νους είναι το κέντρο της ψυχής και αποδέκτης της Χάριτος· 

2. Ο λόγος εκφράζει την εμπειρια του νου· 

3. Το πνεύμα είναι η εσωτερική κίνηση αγάπης προς τον Θεό.

 

Μια άλλη τριάδα, λογιστικό – επιθυμητικό – θυμικό, μας βοηθά να καταλάβουμε πώς αρρωσταίνει η ψυχή: 

1. Το λογιστικό: η δύναμη του νου που σκέφτεται, διακρίνει, συλλογίζεται, αναζητά την αλήθεια. Όταν το λογιστικό ασθενεί δε μπορεί να διακρίνει το καλό από το κακό, γεννά πλάνες και αιρέσεις, δικαιολογεί τα πάθη, αυτονομείται από τον Θεό και γίνεται υπερήφανο. Όταν είναι υγιές οδηγεί στην ένωση με τον Θεό.  

2. Το επιθυμητικό: είναι η δύναμη της ψυχής που σχετίζεται με την αγάπη, την έλξη, την επιθυμία για ένωση. Είναι αυτή που στρέφεται προς αυτό που η ψυχή θεωρεί ως καλό και ποθητό. Όταν το επιθυμητικό ασθενεί δεν επιθυμεί τον Θεό αλλά γηϊνά και μάταια πράγματα (ηδονές, υλικές απολαύσεις, ιδιοτέλεια). Όταν είναι υγιές επιθυμεί το Θεό. Όταν το επιθυμητικό ασθενεί γεννά φιληδονία (αγάπη στην ηδονή), πλεονεξία, γαστριμαργία, πορνεία, φιλαργυρία. Αντίθετα, όταν θεραπευθεί, γεννά: αγάπη, εγκράτεια, ειρήνη, ησυχία.

3. Το θυμικό: η δύναμη που σχετίζεται με τα συναισθήματα, την ορμή, τον ζήλο, τον θυμό· όταν ασθενεί οδηγεί σε θυμό, ταραχή και μίσος· όταν θεραπευτεί, γίνεται δύναμη αγάπης προς τον Θεό.  

Η θεραπεία συνίσταται στο να λειτουργούν αυτές οι δυνάμεις «κατά φύσιν», με αγάπη, ειρήνη και πίστη. 

 

Μια τρίτη τριάδα – αισθητό – λογικό – νοερό – δείχνει τους τρόπους με τους οποίους η ψυχή γνωρίζει: 1. Το αισθητό σχετίζεται με τις αισθήσεις μας, που μας δίνουν τα εξωτερικά δεδομένα. 

2. Το λογικό μας βοηθά να σκεφτόμαστε και να ερμηνεύουμε την πραγματικότητα. 

3. Το νοερό, η πιο βαθιά λειτουργία της ψυχής, επιτρέπει την άμεση εμπειρία του Θεού, πέρα από εικόνες και σκέψεις.

Στην Ορθόδοξη παράδοση, η θεραπεία της ψυχής σημαίνει να φωτιστεί το νοερό (ο νους). Όταν ο νους καθαρθεί από τα πάθη, τότε φωτίζει και τις άλλες λειτουργίες της ψυχής – τον λόγο, τη σκέψη, τις αισθήσεις – και όλες γίνονται μέσα σχέσης με τον Θεό.

 

Τέλος, εξετάζεται η ψυχή ως κίνηση προς τον Θεό, μέσα από τρία στάδια: 

1. Ο νους καθαρίζεται και στρέφεται στον Θεό. 

2.  Γεννιέται μέσα του γνώση – όχι διανοητική, αλλά εμπειρική και φωτισμένη από τη Χάρη. 

3. Αυτή η γνώση γεννά τον θείο έρωτα, μια βαθιά και φλογερή αγάπη για τον Θεό που μεταμορφώνει όλη την ύπαρξη. 

Αυτή η πορεία: νους → γνώση → έρωτας – είναι η ουσία της θεραπείας της ψυχής. Η σωτηρία, κατά την Ορθόδοξη Παράδοση, δεν είναι μια απλή πίστη σε δόγματα, αλλά μία βαθιά και υπαρξιακή ένωση με τον Θεό, μέσα από κάθαρση, φωτισμό και αγάπη. 

Κατακλείδα: «Η ψυχή δεν είναι ένα απλό "μέσα μας"· είναι δρόμος προς τον Θεό. Όταν καθαρθεί ο νους, φωτίζεται η γνώση. Κι όταν γεννηθεί η αληθινή γνώση, τότε ανάβει στην καρδιά ο θείος έρωτας – η εν Χριστώ θεραπεία και σωτηρία της ψυχής μας.» 

 

ΕΝΟΤΗΤΑ Ζ΄: Η ΨΥΧΗ ΕΙΚΟΝΙΖΕΙ ΤΟΝ ΤΡΙΑΔΙΚΟ ΘΕΟ

Οι τριπλές διακρίσεις των Πατέρων για τις δυνάμεις της ψυχής δεν είναι τυχαίες ή φιλοσοφικές θεωρίες· φανερώνουν κάτι βαθύτερο: ότι η ψυχή είναι εικόνα του Τριαδικού Θεού. Όπως ο Θεός είναι ένας κατά ουσία και Τριάδα κατά πρόσωπα, έτσι και η ψυχή είναι μία, αλλά εκδηλώνεται με τρεις κύριες δυνάμεις ή τρόπους ύπαρξης. Η τριαδικότητα της ψυχής μαρτυρεί τον προορισμό της: να σχετίζεται με τον Θεό, να καθρεφτίζει τη ζωή της Αγίας Τριάδος, να είναι «καθ’ ομοίωσιν». 

Αυτό σημαίνει πως η θεραπεία της ψυχής δεν είναι ψυχολογική διαδικασία, ούτε αποτέλεσμα ανθρώπινης προσπάθειας. Είναι έργο της Χάριτος και της κοινωνίας με τον Θεό. Μόνο όταν η ψυχή ενωθεί με τον Δημιουργό της, τότε αποκαθίσταται η ενότητά της, καθαρίζονται οι δυνάμεις της, φωτίζεται και αγιάζεται. 

Με αυτή τη βάση, οδηγούμαστε στο επόμενο κρίσιμο σημείο: για να κατανοήσουμε πώς θεραπεύεται η ψυχή, πρέπει πρώτα να δούμε πώς ακριβώς αρρωσταίνει. Δηλαδή, πώς τα πάθη διαστρέφουν τις δυνάμεις της ψυχής και την απομακρύνουν από τον Θεό. 

Κατακλείδα: «Η ψυχή δεν είναι απλώς μια δύναμη μέσα στον άνθρωπο· είναι εικόνα του Θεού και ζει μόνο όταν κοινωνεί με Αυτόν. Όπου σβήνει η σχέση με την Αγία Τριάδα, εκεί ξεκινά η ασθένεια. Όπου αναζωπυρώνεται, αρχίζει η θεραπεία».