08. ΤΑ 200 ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ - ΚΕΦ. 24-25 (Ερμηνευτικά σχόλια στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών)

ΣΥΝΤΟΜΟ ΣΧΟΛΙΟ

Τα κεφάλαια 24 και 25 του έργου Περί του πνευματικού νόμου, ο άγιος Μάρκος αναδεικνύει τη σημασία της μνήμης και της λήθης του Θεού ως πνευματικές καταστάσεις που καθορίζουν την ανθρώπινη πορεία. 

24. Ο Δαβίδ θέλοντας να φονεύσει τον Νάβαλ τον Καρμήλιο θυμήθηκε την θεία ανταπόδοση και παραιτήθηκε από τον σκοπό του. Ευχαρίστησε πολύ το Θεό γι' αυτό (Α΄ Βασιλ. 25). Γνωρίζομε πάλι τι έκανε όταν λησμόνησε τον Θεό, και δε σταματούσε την αμαρτία, μέχρις ότου ο προφήτης Νάθαν τον έφερε στην μνήμη του Θεού (Β΄ Βασιλ. 12). 

Στο 24ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η διπλή εμπειρία του Δαβίδ: όταν διατηρούσε τη μνήμη του Θεού, συγκρατήθηκε από την αμαρτία· όταν όμως τον λησμόνησε, βυθίστηκε στην πτώση. Η μνήμη του Θεού δεν είναι νοητική, αλλά καρδιακή: είναι ζωντανή σχέση, συνεχής αναφορά, υπαρξιακή εγρήγορση. Η λήθη του Θεού δεν είναι απλώς απομάκρυνση από τη σκέψη Του, αλλά υπαρξιακή αποσύνδεση – το θεμέλιο κάθε αμαρτίας. Η πνευματική ζωή αρχίζει και τελειώνει στη μνήμη του Θεού, όχι ως απλή ανάμνηση, αλλά ως διαρκής εσωτερική παρουσία. 

 

25. Όταν θυμάσαι το Θεό, πολλαπλασίασε τη δέησή σου, για να σου θυμίσει ο Κύριος όταν Τον λησμονήσεις.

Στο 25ο κεφάλαιο ο άγιος προχωρά πιο βαθιά: όταν ο άνθρωπος βρίσκεται σε κατάσταση μνήμης Θεού, καλείται να εντείνει την προσευχή του, για να παρακαλέσει τον Θεό να τον "θυμηθεί" όταν εκείνος τον ξεχάσει. Δηλαδή, η προσευχή που γίνεται με επίγνωση όταν ο νους είναι φωτισμένος, ενεργοποιεί τη Χάρη ώστε, όταν έρθει η αναπόφευκτη πτώση ή η αδράνεια, ο Θεός να δώσει αφορμή για επιστροφή. Έτσι, η προσευχή γίνεται αποθήκη μνήμης, μια επένδυση χάριτος που αποδίδει καρπούς σε καιρό λήθης. Τα δύο κεφάλαια μαζί αποτελούν θεμελιώδη διδασκαλία για τη λειτουργία της καρδιακής μνήμης στην ασκητική ζωή. Η μνήμη του Θεού είναι το κριτήριο της αληθινής ζωής, και η λήθη Του η αρχή του θανάτου. Η θεραπεία της λήθης είναι η ανανέωση της μνήμης μέσα από τη συνεχή επίκληση και την έμπρακτη επιστροφή στην προσευχή.

 

ΛΙΓΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΘΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Τα αίτια της λήθης:

1. Η έλξις του ανθρώπου, η προσκόλλησή του στα γήινα. Οι πολλές μέριμνες φέρνουν αμέλεια και λησμοσύνη.

2. Η παρρησία και οι συχνές συναναστροφές. Συγκεκριμένα ο Άγιος Ησυχιος λέει: Θα πρέπει να αποφεύγουμε την παρρησία, δηλαδή την υπερβολική οικειότητα  με τους άλλους όπως θα αποφεύγαμε το φίδι που λέγεται ασπίδα. Ακόμη τις πολλές παρέες και συναναστροφές… Διότι η παρρησία διώχνει το φόβο του Θεού κι από εκεί ο άνθρωπος οδηγείται στη λήθη.

3. Η απιστία, η οκνηρία, η αμέλεια. Χρειάζεται συνεχής πνευματικός αγώνας. Η έλλειψη αγωνιστικού φρονήματος φέρνει τη λήθη του Θεού.

4. Η έπαρσις. Η υπερηφανεις, η φιλαυτία μας, η μεγάλη ιδέα που έχουμε για τον εαυτό μας θολώνει το νου και οδηγεί στη λήθη.

5. Η ανατροπή των αξιών στη κοινωνία μας οδηγεί τον άνθρωπο στη λήθη.

6. Και φυσικά τα διάφορα πάθη.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Η Λήθη είναι το ακριβώς αντίθετο της καρδιακής προσευχής. Επίσης οδηγεί στην αμέλεια και στη συνέχεια στην καταφρόνηση των εντολών και τη ραθυμία.

Επίσης:

1. Η λήθη καλύπτει τη ψυχή με πυκνή ομίχλη και δε μπορεί να δει το Θεό. \

2. Οδηγεί στο κυνήγι της ηδονής και στην αδιαφορία για το πόνο των άλλων.

3. Η λήθη οδηγεί στο να ξεχνάμε τις εντολές και στη συνέχεια δε μας ενδιαφέρουν.

4. Στη συνέχεια η λήθη οδηγεί το νου στο σκοτασμό και στη συνέχεια την άγνοια.

5. Η λήθη είναι το καλύτερο όπλο του διαβόλου. Ο πονηρός μπορεί να υποβάλλει τους λογισμούς της απιστίας και της αδιαφορίας και της χαλαρότητας για τα πνευματικά με ασφάλεια ξέροντας ότι δεν θα υπάρχει αντίδραση.

 

ΘΕΡΑΠΕΙΑ

1. Η άσκηση, ο πνευματικός αγώνας. Η προσπάθεια να ξεκολλήσει η ψυχή από τη σάρκα και τα κοσμικά και να αναχθεί στα πνευματικά.

2. Η επιμονή στον αγώνα της εφαρμογής των εντολών.

3. Προσπάθεια και αποδοχή των λυπηρών της ζωής. Το σημαντικό είναι να μη θεωρούμε ότι αδικούμαστε για τις θλίψεις που έρχονται στη ζωή μας.

4. Η μελέτης Αγίας Γραφής και των Πατέρων.

5. Η μνήμη των ευεργεσιών του Θεού.

6. Και φυσικά η συνεχής επίκληση του ονόματος του Χριστού.

 

 

07. ΤΑ 200 ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ - ΚΕΦ. 21-23 (Ερμηνευτικά σχόλια στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών)

 

21. Σιδερένια πόρτα που οδηγεί στην πόλη είναι η σκληρή καρδιά. Σ' εκείνον όμως που κακοπαθεί και είναι θλιμμένος, ανοίγεται από μόνη της, όπως και στον Πέτρο (Πραξ. 12, 10).

Σύνοψη: Ο άγιος Μάρκος ο Ασκητής χρησιμοποιεί την εικόνα της «σιδερένιας πόρτας» (Πραξ. 12,10) για να δείξει τι σημαίνει σκληρή καρδιά.
Η καρδιά είναι η πύλη που οδηγεί τον άνθρωπο στη σχέση και κοινωνία με τον Θεό. Όταν όμως ο άνθρωπος είναι σκληρόκαρδος, η καρδιά γίνεται σαν σιδερένια πύλη, βαριά και κλειστή, που εμποδίζει τη σωτηρία.

Η σκληροκαρδία δεν είναι απλώς έλλειψη ευαισθησίας, αλλά βαθιά πνευματική ασθένεια: αμετανοησία, αυτάρκεια, αδιαφορία για τον Θεό και τον πλησίον, πώρωση. Έτσι, ο άνθρωπος παραβαίνει τις δύο μεγαλύτερες εντολές: την αγάπη προς τον Θεό και προς τον συνάνθρωπο.

Αντίθετα, η μετάνοια, η ταπείνωση και η συγκίνηση από το έλεος του Θεού μαλακώνουν την καρδιά και της ανοίγουν την πύλη προς τον Θεό. Η καρδιά σκληραίνει με την αμέλεια, τον εγωισμό, τη φιλαυτία και ιδιαίτερα όταν κοινωνούμε χωρίς μετάνοια, δικαιώνοντας τον εαυτό μας.

Ο άγιος δίνει και το παρηγορητικό μήνυμα:
Η «σιδερένια πόρτα» ανοίγει μόνη της για εκείνον που κακοπαθεί και είναι θλιμμένος. Η κακοπάθεια είναι ο πνευματικός αγώνας και η εκκοπή του θελήματος. Η θλίψη είναι η ταπείνωση και η συντριβή της καρδιάς λόγω της αμαρτίας. Αυτές δεν είναι αιτίες απόγνωσης, αλλά δρόμοι που οδηγούν στην ελευθερία και στη χάρη του Θεού.

Σε έναν κόσμο που φοβάται τη θλίψη και εξιδανικεύει την άνεση, ο άγιος Μάρκος υπενθυμίζει ότι οι δοκιμασίες είναι ευκαιρίες μεταστροφής. Μέσα από αυτές η καρδιά μαλακώνει και ανοίγεται στη χάρη, όπως η σιδερένια πόρτα άνοιξε θαυματουργικά στον Απόστολο Πέτρο.

 ***            ***            ***

22. Πολλοί είναι οι τρόποι της προσευχής και διαφέρει ο ένας από τον άλλον. Αλλά κανένας τρόπος προσευχής δεν είναι επιβλαβής, εκτός αν δεν είναι προσευχή, αλλά σατανική εργασία.

Σύνοψη: Ο άγιος Μάρκος τονίζει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι προσευχής — με λόγια, με σιωπή, με δάκρυα, με ψαλμούς, με την ευχή, με κατάνυξη ή απλή επίκληση. Αυτή η ποικιλία δεν είναι πρόβλημα αλλά δείχνει τον πλούτο της πνευματικής ζωής και τη διαφορετική παιδαγωγία του Θεού στον καθένα.

Κανένας τρόπος προσευχής δεν είναι επιβλαβής, αρκεί να είναι αληθινή προσευχή: δηλαδή ταπεινή στροφή της καρδιάς προς τον Θεό με πίστη και συναίσθηση της ανάγκης μας. Μόνη εξαίρεση είναι η ψευδο-προσευχή, που γίνεται με υπερηφάνεια, εγωισμό, αυτοθαυμασμό ή μαγικό τρόπο, και τότε καταντά «σατανική εργασία», δηλαδή πλάνη.

Για τον πιστό στον κόσμο, το μήνυμα είναι διπλό:

• Ενθάρρυνση: να μη συγκρίνει την προσευχή του με άλλων ούτε να απογοητεύεται· κάθε ταπεινή και ειλικρινής προσευχή είναι αποδεκτή από τον Θεό.

• Προφύλαξη: να αποφεύγει την αναζήτηση εντυπωσιακών εμπειριών ή «αποκαλύψεων», που οδηγούν σε πλάνη.

Ο δρόμος είναι η απλότητα, η επιμονή και η εμπιστοσύνη στη χάρη του Θεού, που θα τον οδηγήσει βαθύτερα στην κοινωνία μαζί Του.

 ***            ***            ***

23. Κάποιος άνθρωπος θέλησε να κάνει κακό, αλλά από συνήθεια προσευχήθηκε προηγουμένως. Και κατ' οικονομία Θεού εμποδίστηκε και ύστερα πολύ ευχαρίστησε τον Θεό.

Σύνοψη: Ο άγιος Μάρκος διηγείται το παράδειγμα ενός ανθρώπου που θέλησε να κάνει κακό, αλλά πρώτα —από συνήθεια— προσευχήθηκε. Και τότε, με την οικονομία του Θεού, εμποδίστηκε από την αμαρτία και αργότερα ευχαρίστησε πολύ τον Θεό.

Η διήγηση αυτή φανερώνει δύο μεγάλες αλήθειες:

1. Τη δύναμη της προσευχής – ακόμη και όταν γίνεται τυπικά ή από συνήθεια, παραμένει πνευματική άγκυρα που μπορεί να σώσει τον άνθρωπο στη δύσκολη στιγμή.

2. Τη φιλανθρωπία του Θεού – που αξιοποιεί ακόμη και τις ατελείς μας κινήσεις προς Αυτόν για να μας προστατέψει από την πτώση.

Για τον πιστό στον κόσμο, αυτό είναι μήνυμα παρηγορητικό: η επιμονή στην προσευχή, ακόμη κι αν φαίνεται στεγνή ή μηχανική, δεν πάει χαμένη· μπορεί να γίνει το μέσο με το οποίο ο Θεός θα τον φυλάξει από τον πειρασμό και θα τον οδηγήσει σε βαθύτερη ευγνωμοσύνη.

 

 

06. ΤΑ 200 ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ - ΚΕΦ. 16-20 (Ερμηνευτικά σχόλια στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών)

 

16. Εκείνος που μιμήθηκε τον τυφλό και έβγαλε το ρούχο του και πλησίασε τον Κύριο (Μαρκ. 10, 50), έγινε ακόλουθός Του και κήρυκας των τελειοτέρων δογμάτων.

 

Σύνοψη:  Η ομιλία ξεκινά με δύο ερωτήσεις: «Τι θα άφηνα πίσω για να πλησιάσω τον Χριστό;» και «Από τι ακόμη κρατιέμαι;». Αφορμή είναι ο Βαρτίμαιος (Μκ 10,46–52), ο οποίος περνά τρία εμπόδια για να συναντήσει και να ακολουθήσει τον Κύριο: την τυφλότητά του (πνευματική αδυναμία), την πίεση του πλήθους που τον επιπλήττει για να σιωπήσει, και το ρούχο που πετά για να τρέξει στον Χριστό. Το «ρούχο» σηματοδοτεί κάθε προσκόλληση και την εξωτερική, ψευδή εικόνα που μας δίνει κοσμική ασφάλεια· πρέπει να αποβληθεί για αληθινή μαθητεία. Η πορεία είναι: συνάντηση → μίμηση/μεταμόρφωση → μαρτυρία· μόνο όποιος αφήνει τον «παλαιό άνθρωπο» γίνεται όχι απλώς ακόλουθος, αλλά και κήρυκας των τελειοτέρων δογμάτων—όχι με θεωρία, αλλά με ήθος και ζωή. Για τον πιστό μέσα στον κόσμο, αυτό είναι και πρόσκληση και κριτήριο: ταπείνωση, απελευθέρωση από πάθη/εγωισμό/προσκολλήσεις και έμπρακτη ομολογία στον οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό χώρο, ώστε η ζωή να γίνεται κήρυγμα σωτηρίας.

 ***            ***            ***

17. Η κακία, όταν την μελετά κανείς με την σκέψη του, αποθρασύνει την καρδιά. Εκείνος που σκοτώνει την κακία με την εγκράτεια και την ελπίδα, δίνει στην καρδιά του συντριβή.

 

Σύνοψη:  Ο Άγιος Μάρκος επισημαίνει ότι όταν κάποιος ασχολείται νοερά με την κακία —δηλαδή με αμαρτωλές σκέψεις, μνησικακία, φαντασίες ή πειρασμούς— ενισχύει αυτή την κακία μέσα του και σκληραίνει η καρδιά του. Ακόμη και η απλή μελέτη του κακού, χωρίς διάκριση και πνευματική εγρήγορση, αποθρασύνει την ψυχή και καταστρέφει τη λεπτότητα της συνείδησης.

Αντίθετα, όποιος "σκοτώνει" την κακία στην αρχή της, με την εγκράτεια (δηλαδή αυτοκυριαρχία και αποφυγή ερεθισμάτων) και την ελπίδα στον Θεό, αποκτά συντριβή καρδιάς — μια κατάσταση πνευματικής ευαισθησίας, μετάνοιας και ταπείνωσης, που αποτελεί θεμέλιο της πνευματικής ζωής.

Στο σημερινό περιβάλλον των συνεχών εξωτερικών ερεθισμάτων και εσωτερικών λογισμών, ο πιστός καλείται να προσέχει όχι μόνο τις πράξεις του, αλλά και τις σκέψεις του, φυλάγοντας έτσι καθαρή την καρδιά του.

 ***            ***            ***

18. Υπάρχει συντριβή καρδιάς ήρεμη και ωφέλιμη που φέρνει κατάνυξη σ' αυτή. Και υπάρχει και άλλη συντριβή ανώμαλη και επιβλαβής, που πληγώνει την καρδιά.

ΣΥΝΟΨΗ: Ο Άγιος Μάρκος ξεχωρίζει δύο μορφές συντριβής της καρδιάς: τη γνήσια, ήρεμη και ωφέλιμη, που γεννιέται από τη χάρη του Θεού, και την ανώμαλη, επιβλαβή, που πληγώνει την ψυχή και προέρχεται από πλάνη ή δαιμονική επήρεια.

Η πρώτη μορφή συντριβής οδηγεί σε κατάνυξη, ταπείνωση και ειρήνη. Είναι η λύπη "κατά Θεόν", που φέρνει μετάνοια, ελπίδα και βαθύτερη σχέση με τον Θεό.

Η δεύτερη μορφή γεννά απόγνωση, ταραχή και πνευματική σύγχυση, οδηγώντας σε εσωτερική καταστροφή, χωρίς να θεραπεύει την ψυχή.

Ο χριστιανός καλείται να διακρίνει ανάμεσα στις δύο, αποφεύγοντας την υπερβολή και την αυτοκαταδίκη, και καλλιεργώντας τη συντριβή που μαλακώνει την καρδιά και την οδηγεί στη σωτηρία.

 ***            ***            ***

19. Αγρυπνία και προσευχή και υπομονή των θλιβερών, φέρουν συντριβή ασφαλή και ωφέλιμη στην καρδιά, αρκεί να μην διαλύσομε την ισορροπία των τριών αυτών με την πλεονεξία. Εκείνος που υπομένει σ' αυτά, θα λάβει βοήθεια και στα άλλα. Εκείνος όμως που τα αμελεί και διασκορπίζεται εδώ κι εκεί, θα νιώσει ανυπόφορη οδύνη κατά την ώρα του θανάτου.

 

ΣΥΝΟΨΗ: Ο Άγιος Μάρκος μας διδάσκει ότι η γνήσια και ωφέλιμη συντριβή της καρδιάς —η κατάσταση της ήρεμης κατάνυξης και ταπεινής μετάνοιας— δεν είναι κάτι στιγμιαίο ή συναισθηματικό, αλλά καρπός τριών αρετών: αγρυπνίας, προσευχής και υπομονής στις θλίψεις.

Αυτές οι αρετές διατηρούν την καρδιά σταθερή, ειρηνική και δεκτική στη χάρη του Θεού, ακόμη και μέσα σε δυσκολίες. Αντίθετα, η πλεονεξία —όχι μόνο υλική αλλά και πνευματική— καθώς και η διασπορά του νου, υπονομεύουν τον αγώνα, ψυχραίνουν την καρδιά και φέρνουν αμέλεια.

Ο άγιος προειδοποιεί ότι αυτός που ζει με ραθυμία και διασκορπισμένο νου θα βιώσει οδύνη κατά την ώρα του θανάτου, γιατί τότε θα βρεθεί χωρίς τα κοσμικά πράγματα στα οποία είχε προσκολληθεί.

Γι’ αυτό, ο χριστιανός καλείται να ζει με πνευματική εγρήγορση, προσευχή και υπομονή, ακόμη και μέσα στις απλές καθημερινές του ασχολίες, για να προετοιμάσει την καρδιά του για τον Θεό και να φτάσει σε ειρήνη, μετάνοια και σωτηρία.

 ***            ***            ***

20. Η καρδιά που αγαπά τις ηδονές γίνεται φυλακή και αλυσίδα στην ψυχή κατά την ώρα του θανάτου. Ενώ η φιλόπονη καρδιά είναι πόρτα ανοιχτή.

 

ΣΥΝΟΨΗ: Ο Άγιος Μάρκος τονίζει ότι η καρδιά που αγαπά τις ηδονές γίνεται φυλακή για την ψυχή, ιδιαίτερα κατά την ώρα του θανάτου. Οι ηδονές, υλικές ή ψυχολογικές, προσκολλούν τον άνθρωπο στα επίγεια και τον εμποδίζουν να στραφεί ελεύθερα προς τον Θεό.

Αντίθετα, η καρδιά που αγαπά τον κόπο, την εγκράτεια, την πνευματική εργασία, γίνεται πόρτα ανοιχτή προς την αιωνιότητα. Ο κόπος ελευθερώνει την ψυχή από τα δεσμά της φιληδονίας και την προετοιμάζει για την έξοδο από τον κόσμο τούτο με ειρήνη και ελπίδα.

Ο χριστιανός, ζώντας μέσα σε έναν κόσμο που προβάλλει την άνεση και την απόλαυση, καλείται να επιλέξει τον δρόμο της άσκησης και της πνευματικής εγρήγορσης, ώστε να κρατά την ψυχή του ελεύθερη — όχι μόνο για την ώρα του θανάτου, αλλά και για κάθε στιγμή που συναντά τον Θεό.